Bách hợp giỏi thanh tâm nhuận phế
Bách hợp (百合) ngọt, mát, quy kinh Tâm, Phế. Công hiệu nổi bật là thanh tâm an thần, dưỡng âm nhuận phế. Thầy Nhan trên lâm sàng quen dùng Bách hợp để trị các chứng tâm phế âm khuy tân dịch ít, có nhiều ca bệnh hiệu nghiệm.
［Tâm đắc dùng thuốc］
- Thanh tâm an thần Bách hợp vào Tâm, tính hàn có thể thanh tâm, vị ngọt có thể dưỡng âm, vừa có thể dưỡng âm an thần, lại giải được tà nhiệt của tâm. Thầy Nhan đa phần dùng nó để điều trị chứng tim đập nhanh, mất ngủ do tà nhiệt không thịnh mà tâm âm bất túc.
- Nhuận phế định phách Bách hợp vào Phế, 《Bản thảo tòng tân》 (本草从新) quyển 11 viết: “Người ho lâu ngày, phế khí tất hư, hư thì nên liễm. Vị ngọt liễm của Bách hợp, còn hơn cả vị chua thu liễm của Ngũ vị tử.” Vị thuốc này chủ yếu là liễm và dưỡng, nên thầy Nhan thường phối hợp dùng cho ho lâu ngày phế hư, cũng dùng cho bệnh bách hợp sau khi bị bệnh nhiệt, âm phế bất túc, nhiệt dư chưa hết.
- Ví dụ về phối hợp thuốc theo chứng bệnh (1) Mất ngủ: Thầy Nhan cho rằng hoa Bách hợp ban ngày nở, ban đêm khép lại, thuận theo lý âm dương thức ngủ. Dùng cho chứng tim đập nhanh, mất ngủ do âm hư hoặc sau bệnh nhiệt nhiệt dư chưa hết, thường phối với Tri mẫu, có hiệu quả nhuận phế thanh nhiệt, ninh tâm an thần. (2) Tinh thần hoảng hốt: Dùng cho chứng tinh thần hoảng hốt, nhát gan tim đập nhanh do tâm âm bất túc, thường dùng Bách hợp cùng với Địa hoàng, Bá tử nhân, Toan táo nhân, có thể ninh thần định chí, làm cho tâm âm được dưỡng thì tâm thần tự yên, tâm thần được an thì tâm âm có thể cứu. (3) Phế hư ho lâu ngày: Dùng cho ho, ho ra máu do phế táo hoặc âm hư, thường phối với Xuyên bối, Điềm hạnh nhân, Tỳ bà diệp.
- Phương pháp sử dụng và liều lượng Sắc nước uống, 6~12g; dùng ngoài có công hiệu cầm máu, lượng thích hợp.
［Ví dụ bệnh án］
Khuyết mỗ , nam, 74 tuổi. Tim đập nhanh, đầu váng, ngón tay run, hơn 2 năm. Vốn có tiền sử cao huyết áp, bệnh mạch vành, nhưng 2 năm nay triệu chứng nặng hơn rõ rệt, đầu váng muốn ngã, hồi hộp đánh trống ngực thường xuyên, hai ngón tay run không tự chủ được, chi dưới phù thũng, huyết áp 23/14kPa (173/105mmHg). Điện tâm đồ cho thấy: đoạn ST chênh xuống, rung nhĩ. Đã qua nhiều phương pháp điều trị của Trung-Tây y nhưng không hiệu quả. Khám lần đầu: Bệnh nhân thân hình béo phì, đàm thấp vốn nặng, uất lâu ngày hóa nhiệt, khí âm lưỡng khuy; âm bất túc thì hư hỏa vọng động, khí không đủ thì huyết ngừng thành ứ, do đó can phong khó yên, hồi hộp vì thế mà tái phát nhiều lần, cần cấp tốc dục âm tiềm dương, hóa đàm thông lạc.
Xứ phương: Sinh địa 15g, Mạch đông 9g, Ngũ vị tử 6g, Bắc sa sâm 9g, Thái tử sâm 9g, Đan sâm 15g, Bách hợp 9g, Hoài tiểu mạch 30g, Chích cam thảo 4.5g, Đại táo 6 quả, Hải tảo 9g, Sinh bồ hoàng (bọc vải) 9g, Quy bản (sắc trước) 15g, Trân châu phấn 0.3g, Hổ phách phấn 1.0g (hai vị này trộn đều uống).
Tái khám: Hồi hộp, đầu váng giảm, rung nhĩ không tái phát, chỉ sau khi mệt mỏi, can dương dâng lên, nên vẫn thấy đầu váng, ngón tay run, thêm vào đó là táo khí mùa thu ở vệ phận, ho hắng, đờm ho không thông sướng, lưỡi đỏ rêu mỏng, mạch huyền sác tiểu. Đàm ứ giao trở, ẩn náu lâu ngày trong mạch lạc, dùng phép bình can tiềm dương, đàm ứ cùng hóa, phương thuốc hợp với cơ chế bệnh.
Xứ phương: Sinh thạch quyết (sắc trước) 30g, Trân châu mẫu (sắc trước) 30g, Uất kim (sao phèn) 9g, Quất lạc 4.5g, Cương tàm 9g, Sinh bồ hoàng (bọc vải) 9g, Thiên ma 4.5g, Hải tảo 9g, Tô mộc 9g, Ích mẫu thảo 30g, Thiên trúc hoàng 4.5g, Giáng hương 2.4g.
Phương thuốc trên gia giảm điều trị trong năm tháng, đầu váng, hồi hộp đã hết, run rẩy tay chân gần như không tái phát.
Lời bàn: Ca này thủy không đủ để chế hỏa, âm không đủ để liễm dương, gây ra chóng mặt, run rẩy, tâm không giao với thận. Nước Khảm lửa Ly tương hợp với nhau thì can mộc mới tươi tốt, tỳ thổ mới kiện vận, phế kim mới thông điều. Hồi hộp bất an, ăn ngủ không hòa, can dương hóa phong窜走 kinh lạc thì các bệnh sinh ra. Thầy Nhan nói trị bệnh phải phân trước sau, nên lần khám đầu dùng Bách hợp Địa hoàng thang hợp với Sinh mạch tán , Cam mạch Đại táo thang để trị tim đập nhanh, sau đó dùng phép bình can tức phong để trị run rẩy. Biện chứng tinh tế, thứ tự dùng thuốc rõ ràng, nắm được cái chính, tóm được cái cốt yếu, nếu dùng thuốc lung tung để đối phó với bệnh phức tạp, ắt sẽ sinh ra cái hại của sự thiên lệch. (Lưu Tuấn – 刘珺)
Thọ Khang Đường chuyên sỉ và lẻ thuốc bắc chính phẩm, thuốc bắc loại một tại Sài Gòn.
Tiệm thuốc bắc Phường Bình Trưng số 94 Vũ Tông Phan, Phường Bình Trưng, TP Hồ Chí Minh
