Chức năng sinh lý của thận. Theo Đông Y, thận có những chức năng sinh lý gì? nguyên nhân nào gây thận hư, thận hư có những biểu hiện nào? mời bạn cùng Thọ Khang Đường tìm hiểu nha.
I. Ý nghĩa của Thận trong Đông Y
Khái niệm về thận có một vị thế vô cùng quan trọng trong quá trình kế thừa văn hóa y dược cổ truyền Trung Quốc. Chữ Thận phồn thể là 腎, là chữ hội ý, bộ Nhục (月) tượng hình là thịt, là bộ phận quan trọng của cơ thể người; bộ Thán, mang ý nghĩa kiên cố, vừa nói rõ thận là tạng khí có thực chất, lại dẫn dắt ý nghĩa mở rộng về chức năng sinh lý quan trọng của thận. Trong cuốn sách khảo cứu nguồn gốc chữ viết có hệ thống đầu tiên của Trung Quốc 《Thuyết Văn Giải Tự》 nói: Thận thuộc “bộ Nhục”, giải thích ý nghĩa là “thuỷ tàng dã” (chứa nước vậy). Cùng là sách chữ viết thời Đông Hán 《Thích Danh》 nói: “Thận thuộc thủy, chủ dẫn thủy khí, quán chú chư mạch dã” (Thận thuộc thủy, chủ đạo dẫn thuỷ khí, tưới rót vào các mạch vậy). Giải thích ý nghĩa của Thuyết văn giải tự vừa làm sáng tỏ đặc điểm sinh lý của thận là tạng khí có thực chất chứa tinh khí, cũng khái quát chức năng sinh lý của thận là chủ thủy, thông hành huyết mạch. So sánh “Thận” như “thuỷ”, trong tư tưởng triết học cổ đại, nhấn mạnh kết cấu cấu thành và tác dụng sinh lý của thận trong sinh mệnh con người. Nước là nguồn gốc của sự sống, là nền tảng quan trọng duy trì hoạt động sinh mệnh của cơ thể người. Mối quan hệ mật thiết giữa thận và nước đã gắn liền chặt chẽ với nhau trong giải thích nguồn gốc chữ viết, 《Thuyết Văn Giải Tự》 lại nói: Chữ Thủy “chuẩn dã. Bắc phương chi hành. Tượng chúng thuỷ tịnh lưu, trung hữu vi dương chi khí dã” (Chuẩn vậy. Hướng đi về phương Bắc. Tượng trưng cho nhiều dòng nước cùng chảy, trong đó có khí vi dương vậy), Thủy, tiêu chuẩn của sự bình độ, ẩn chứa thuộc tính điều tiết, chế ngự; Thủy, bên ngoài âm mà bên trong dương, nét gạch dọc ở giữa tượng trưng cho dương, dương ở bên trong, cho nên gọi là vi dương. Đặc điểm âm dương cân bằng, tương hỗ tàng trữ, tương tế bổ trợ lẫn nhau của nước, có quan hệ mật thiết với chức năng sinh lý của thận là tàng trữ âm dương, điều tiết cân bằng. Điều này cực kỳ tương đồng với chức năng của thận trong y học hiện đại là điều tiết cân bằng điện giải nước. Trung y cho rằng công năng tác dụng của thận, trong hiện tượng sinh mệnh của cơ thể người là vô cùng quan trọng.
II. Cấu trúc giải phẫu của Thận
Nhận thức của Trung y về bộ vị và kết cấu hình thái của thận đã có từ rất lâu đời, 《Tố Vấn · Mạch Yếu Tinh Vi Luận》 nói “yêu giả thận chi phủ” (thắt lưng là phủ của thận), nhận thức được thận nằm ở bộ vị thắt lưng của cơ thể người. 《Nạn Kinh · Tứ Thập Nhị Nạn》 nói “thận hữu lưỡng mai, trọng nhất cân nhất lưỡng” (thận có hai quả, nặng một cân một lượng), xác định rõ số lượng và trọng lượng của thận. 《Nạn Kinh Chính Nghĩa》 nói “thận trường ước tam thốn, khoát ước thốn bán, hậu ước thất bát phân… nhân cao thận đại, nhân ải thận tiểu” (thận dài khoảng ba thốn, rộng khoảng một thốn rưỡi, dày khoảng bảy tám phân… người cao thận lớn, người thấp thận nhỏ), đã mô tả sơ bộ về hình thái kích thước của thận. 《Y Học Nhập Môn》 nói “thận hữu lưỡng mai, trọng các cửu lưỡng… lý bạch ngoại tử, như hồng đậu hề, tương hợp nhược hoàn” (thận có hai quả, nặng mỗi quả chín lượng… bên trong trắng bên ngoài tía, như hạt đậu đỏ vậy, hợp lại như vòng tròn), đây là nhận thức sâu hơn về thận, đã tiến hành quan sát về hình thái, kích thước, trọng lượng và cả kết cấu giải phẫu, hai tầng trong trắng ngoài tía của thận tương ứng với cấu trúc vỏ thận, tủy thận của y học hiện đại.
《Y Quán · Nội Kinh Thập Nhị Quan Luận》 nói “thận hữu nhị, tinh sở xá dã, sinh vu tích lữ thập tứ chuy hạ, lưỡng bàng các nhất thốn ngũ phân, hình như hồng đậu tương tịnh nhi khúc, phụ vu tích, ngoại hữu hoàng chi bao khỏa, lý bạch ngoại hắc, các hữu đới nhị điều, thượng điều hệ vu tâm bao, hạ điều quá bình ế huyệt hậu xu tích cốt” (thận có hai quả, là nơi ở của tinh, sinh ra ở đốt sống lưng thứ mười bốn, hai bên mỗi bên cách một thốn rưỡi, hình như hạt đậu đỏ song song mà cong, bám vào cột sống, bên ngoài có mỡ vàng bao bọc, bên trong trắng bên ngoài đen, mỗi quả có hai dải, dải trên buộc vào màng tim, dải dưới qua huyệt bình ế sau đó hướng về xương sống), đã miêu tả chi tiết hơn về vị trí, kết cấu hình thái của thận, đồng thời mô tả đại khái về đường đi của động mạch và tĩnh mạch thận. Nhận thức của Trung y về thận không chỉ từ góc độ vĩ mô âm dương ngũ hành, đồng dạng dựa trên hình thái học giải phẫu cơ thể người, dùng lý luận Trung y để phân tích hình thái học giải phẫu của thận, có ý nghĩa quan trọng đối với chỉ đạo lâm sàng công tác phòng trị bệnh thận.
Thận trong y học cổ truyền và thận trong lý thuyết y học hiện đại về mặt giải phẫu học đại thể là cơ bản giống nhau, nhưng về mặt sinh lý chức năng lại có nhiều điểm khác biệt. “Thận” được nói đến trong lý thuyết y học hiện đại chủ yếu có chức năng bài tiết nước tiểu, trong khi “thận” trong y học cổ truyền có ý nghĩa rộng hơn nhiều, ngoài chức năng bài tiết nước tiểu, điều tiết chuyển hóa thuỷ dịch, v.v., còn bao gồm nhiều chức năng của các cơ quan khác.
Y học cổ truyền cho rằng, chức năng sinh lý của thận bao gồm: thúc đẩy tăng trưởng và phát triển, sinh sản, điều tiết chuyển hóa chất lỏng, hấp thụ khí của phế, sinh tủy, bổ não, khỏe xương, tàng tinh, hóa huyết và nuôi dưỡng, làm ấm tạng phủ. Những chức năng này tương đương với một phần chức năng sinh lý của hệ tiết niệu, sinh sản, nội tiết, thần kinh, huyết dịch và hô hấp trong y học phương Tây. Chức năng của thận trong y học cổ truyền rất rộng rãi, tác dụng đặc biệt, mang ý nghĩa chủ đạo đối với sinh mệnh, vì vậy các nhà y học qua các thời đại gọi “thận là gốc của tiên thiên”, “gốc rễ của sinh mệnh”.
1. Tàng tinh Thận tàng tinh, chỉ chức năng sinh lý của thận trong việc tích trữ, phong bế tinh khí. “Tố Vấn·Lục Tiết Tàng Tượng Luận” nói: “Thận giả, chủ chập, phong tàng chi bản, tinh chi xứ dã.” Thận chủ tàng tinh, tức tinh khí được tàng trữ trong thận là nền tảng vật chất của các chức năng của thận. Thận âm, thận dương là hai phương diện của hiệu ứng sinh lý của tinh khí trong thận. “Tinh” được tàng trữ trong thận lại được chia thành hai loại là tiên thiên chi tinh và hậu thiên chi tinh.
“Tinh” mà thận tàng trữ là vật chất nguyên thủy hình thành nên cơ thể người, đồng thời cũng là căn bản của hoạt động sinh mệnh của con người, do đó, tiên thiên chi tinh là gốc của sự sinh thân, hậu thiên chi tinh là nguồn của sự dưỡng thân. Tinh cũng là vật chất tràn đầy sinh lực, nó không ngừng vận động, tiêu hao trong toàn bộ quá trình hoạt động sinh mệnh của con người cũng không ngừng được tổng hợp và bổ sung. Tiên, hậu thiên chi tinh tương trợ lẫn nhau, tương hỗ cho nhau. Hậu thiên chi tinh dựa vào sự trợ giúp của nguồn năng lượng sống của tiên thiên chi tinh, tiên thiên chi tinh cũng dựa vào sự bồi dưỡng và bổ sung không ngừng của hậu thiên chi tinh. Thận tinh sung thịnh là nền tảng của sự tăng trưởng phát triển và hoạt động sinh mệnh bình thường của con người.
Khí do thận tinh hóa sinh ra được gọi là “thận khí”, thận khí có quan hệ mật thiết với sự phát dục, trưởng thành, sinh sôi nảy nở và suy lão của cơ thể. Thận khí là gốc của các loại khí, thận lại chia âm dương. Thận âm là gốc của âm khí toàn thân, có tác dụng tư dưỡng, nhu nhuận các tạng phủ tổ chức cơ quan; thận dương là gốc của dương khí toàn thân, ôn nhuận các tạng phủ tổ chức cơ quan, đồng thời kích phát thúc đẩy hoạt động chức năng của các tạng phủ tổ chức cơ quan. Thận âm thận dương chế ước lẫn nhau, nương tựa lẫn nhau, tương hỗ cho nhau, vừa điều hòa sự cân bằng tương đối âm dương của bản thân thận, cũng duy trì sự hài hòa âm dương của toàn thân.
2. Chủ tăng trưởng phát dục và sinh sản Biểu hiện quan trọng của chức năng tàng tinh của thận là thận chủ sự tăng trưởng, phát triển và sinh sản của cơ thể. Thân thể tăng trưởng phát triển chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố, nhưng then chốt của sự tăng trưởng là sự thúc đẩy của thận khí. “Tố Vấn·Thượng Cổ Thiên Chân Luận” nói: “Nữ tử thất tuế, thận khí thịnh, xỉ canh phát trường. Nhị thất nhi thiên quý chí, nhâm mạch thông, thái xung mạch thịnh, nguyệt sự dĩ thì hạ, cố hữu tử. Tam thất, thận khí bình quân, cố chân nha sinh nhi trường cực. Tứ thất, cân cốt kiên, phát trường cực, thân thể thịnh tráng. Ngũ thất, dương minh mạch suy, diện thỉ tiêu, phát thỉ đọa. Lục thất, tam dương mạch suy vu thượng, diện giai tiêu, phát thỉ bạch. Thất thất, nhâm mạch hư, thái xung mạch suy thiểu, thiên quý kiệt, địa đạo bất thông, cố hình hoại nhi vô tử dã. Trượng phu bát tuế, thận khí thực, phát trường xỉ canh. Nhị bát, thận khí thịnh, thiên quý chí, tinh khí dật tả, âm dương hòa, cố năng hữu tử. Tam bát, thận khí bình quân, cân cốt kính cường, cố chân nha sinh nhi trường cực. Tứ bát, cân cốt long thịnh, cơ nhục mãn tráng. Ngũ bát, thận khí suy, phát đọa xỉ cảo. Lục bát, dương khí suy kiệt vu thượng, diện tiêu, phát mấn ban bạch. Thất bát, can khí suy, cân bất năng động, thiên quý kiệt, tinh thiểu, thận tạng suy, hình thể giai cực. Bát bát, tắc xỉ phát khứ”. “Thận khí thịnh thực” thì thiên quý đến, thiên quý đến thì nữ tử kinh nguyệt đến, nam tử tinh khí tràn đầy, cho nên âm dương hòa mà có con. “Thận khí bình quân” thì cân cốt long thịnh, cơ nhục mãn tráng, thân thể thịnh tráng. “Thận khí suy” thì thiên quý kiệt, thiên quý kiệt thì nữ tử địa đạo bất thông, nam tử tinh thiểu, sinh sản lực tiêu thoái. Thận tinh là nền tảng vật chất quan trọng của tăng trưởng phát dục sinh sản.
3. Thận Chủ thủy “Tố Vấn·Âm Dương Ứng Tượng Đại Luận” nói: “Vũ khí thông vu thận”. “Tố Vấn·Thủy Nhiệt Huyệt Luận” lại nói: “Thận giả chí âm dã, chí âm giả thịnh thủy dã……………… Đế viết: Thận hà dĩ năng tụ thủy nhi sinh bệnh? Kỳ Bá viết: Thận giả vị chi quan dã, quan bế bất lợi, cố tụ thủy nhi tòng kỳ loại dã. Thượng hạ dật vu bì phu, cố vi thai thũng. Trửu thũng giả, tụ thủy nhi sinh bệnh dã.” “Nội Kinh Tri Yếu” chỉ ra “Thận thủy chủ ngũ dịch, ngũ khí sở sinh chi dịch tất quy vu thận”. “
phần tiếp theo Thọ Khang Đường sẽ giới thiệu nhiều hơn về công năng của thận và các nguyên nhân vì sao thận hư cũng như người thận hư thì điều trị như thế nào để đạt hiệu quả tốt.
Thọ Khang Đường chuyên sỉ và lẻ thuốc bắc chính phẩm, thuốc bắc loại một tại Sài Gòn.
Tiệm thuốc bắc Quận 2 số 94 Vũ Tông Phan, Phường An Phú, Quận 2
