Câu đằng công năng thanh tâm lương can tức phong
Câu đằng (钩藤) vị ngọt, tính hơi hàn, vào kinh Can, Tâm, công năng tức phong chỉ kinh, thanh nhiệt bình can. “Bản thảo tân biên” quyển bốn viết về câu đằng: “Trừ phong rất nhanh, người có phong chứng, tất nên dùng.” Thầy Nhan cho rằng phong là đứng đầu trăm bệnh, nội phong đa phần trách ở Can, can uất hóa hỏa, hỏa thịnh thì động phong. Câu đằng vừa có thể thanh can hỏa, lại có thể bình can phong, là vị thuốc tốt để tức phong thanh hỏa.
[Kinh nghiệm dùng thuốc]
- Trừ can phong mà không gây khô táo: Câu đằng vị ngọt mà tính lương, giỏi về tức phong chỉ kinh, là vị thuốc quan trọng trị đau đầu, chóng mặt, kinh giản, co giật. Thầy Nhan cho rằng dược tính của nó ôn hòa, chứng hư thực đều có thể sử dụng, tùy chứng phối ngũ, đều thấy hiệu quả.
- Thanh tâm nhiệt để định kinh: Câu đằng lại quy kinh Tâm, có thể thanh lương tâm nhiệt. Thầy Nhan điều trị trẻ em khóc đêm, hàn nhiệt kinh giản, do tâm hỏa cang thịnh gây ra, dùng câu đằng trị liệu có hiệu quả.
- Ví dụ phối hợp thuốc theo chứng (1) Chóng mặt, đau đầu: “Tố vấn • Chí chân yếu đại luận” viết: “Các chứng phong gây chao đảo chóng mặt, đều thuộc về Can.” Thầy Nhan quen dùng câu đằng để điều trị chóng mặt, đau đầu do can dương thượng cang, tai ù, đau lưng, chân tay tê dại, run rẩy, mất ngủ, hay mơ, hoặc mặt đỏ bừng, mạch huyền, v.v. Thường dùng chung với thiên ma, thạch quyết minh, ngưu tất, tang diệp, hoàng cầm, đỗ trọng, tang ký sinh, v.v. (2) Trúng phong: Lý Quả trong “Lan thất bí tàng” quyển trung “Đầu thống môn” viết: “Trên đỉnh đầu cao nhất, chỉ có phong mới đến được.” Thầy Nhan quen dùng câu đằng để điều trị trúng phong do can dương bạo cang, phong hỏa thượng nhiễu, triệu chứng thấy liệt nửa người, mặt đỏ mắt đỏ, lưỡi cứng nói khó, miệng mắt méo xệch, mạch huyền mạnh, v.v. Thường dùng chung với linh dương giác, sinh địa, đan bì, sinh đại hoàng, xích bạch thược, uất kim, thạch xương bồ, hoàng liên, thạch quyết minh, toàn yết, v.v. (3) Bệnh kinh giật: Dùng cho trường hợp kinh can nhiệt thịnh, nhiệt cực động phong gây ra phiền muộn, bồn chồn, tay chân co giật, v.v., thường dùng câu đằng phối hợp với linh dương giác, cúc hoa, tang diệp, chi tử, địa long, v.v. (4) Bệnh cuồng: Dựa theo thuyết “giận thì khí đi lên” trong “Tố vấn • Cử thống luận”, thầy Nhan thường dùng câu đằng để điều trị bệnh cuồng do đàm hỏa thượng nhiễu, triệu chứng thấy bồn chồn không yên, chửi mắng, phá hoại đồ đạc, hay nổi giận, thậm chí cầm dao giết người, v.v. Thường dùng chung với đảm tinh, bối mẫu, thạch xương bồ, viễn chí, sinh thiết lạc, v.v.
- Cách dùng và liều lượng: Sắc nước uống, 10~15g. Không nên sắc lâu, bỏ cành chỉ dùng câu non, hiệu quả tốt hơn.
[Ví dụ bệnh án]
Bệnh nhân Đinh, nam, 80 tuổi. Bốn năm trước có tiền sử trúng phong, chẩn đoán nhồi máu não, sau khi điều trị còn di chứng chi trái yếu, đi lại khó khăn. Hai năm trước xuất hiện đầu váng và căng, hay quên, mất ngủ, tư duy thỉnh thoảng mất kiểm soát, có cảm giác chán đời, đã dùng nhiều loại thuốc Đông Tây y, hiệu quả không rõ nên đến khám. Khám lần đầu: Đầu váng và căng, hay quên, mất ngủ hai năm, tính tình bồn chồn, không muốn ăn, đại tiện khó, sắc mặt kém tươi, đi lại lảo đảo, chi trái yếu, rêu lưỡi dày nhớt, mạch tiểu sác. Tuổi cao can phong cùng đàm ứ giao tranh, não mất nuôi dưỡng. Cấp tốc hóa đàm trừ ứ, thanh can tả nhiệt.
Toa thuốc: Thủy Diệt 3g, thông thiên thảo 9g, sinh bồ hoàng (bọc túi) 9g, thạch xương bồ 9g, xuyên liên 3g, sinh đại hoàng (cho sau) 9g, thiên ma 4.5g, bạch tật lê 9g, câu đằng (cho sau) 9g, đan sâm 15g, xích thược 9g, uy linh tiên 9g, lộ lộ thông 9g, xuyên khung 9g, thương truật, bạch truật mỗi vị 9g. 14 thang.
Tái khám lần hai: Sau khi uống thuốc, phủ khí đã thông, các triệu chứng đều giảm, tinh thần phấn chấn hơn trước, vẫn còn chi trái yếu, đi lại khó khăn, mạch tiểu sác, rêu lưỡi mỏng nhớt. Toa thuốc trước đó hiệu quả, tiếp tục dùng để củng cố. Dùng toa trên bỏ sinh đại hoàng, thêm Chỉ mê phục linh hoàn 9g (bọc túi). Dùng toa trên gia giảm điều trị hai tháng, chứng hay quên, mất ngủ đã cải thiện, tư duy rõ ràng, triệu chứng theo đó ổn định, tiếp tục dùng toa trên gia giảm điều dưỡng, và dặn dò tăng cường luyện tập chức năng trí nhớ.
Lời bàn: Bệnh nhân tính tình bồn chồn, can khí uất kết, mộc uất khắc thổ, thổ hư sinh đàm, do đó ăn uống không ngon, rêu lưỡi dày nhớt; khí có dư chính là hỏa, do đó đại tiện táo bón, mạch tiểu sác; mộc uất hóa phong, can phong nội động, do đó đầu váng và căng; khí cơ uất trệ mà đàm huyết nội ngưng, mạch lạc tý tắc, do đó trúng phong chi trái yếu. Do đó nên trị đàm ứ cùng lúc, thanh can tả nhiệt. Phương thuốc dùng thủy diệt, sinh bồ hoàng, thạch xương bồ, đan sâm, xích thược để trừ ứ hóa đàm; thương bạch truật vận tỳ để chặn nguồn sinh đàm; Đại hoàng hoàng liên tả tâm thang để tả tâm thông phủ; thiên ma, bạch tật lê, câu đằng thanh can tức phong; uy linh tiên, lộ lộ thông để thông mạch lạc; thông thiên thảo là thuốc dẫn kinh cho bệnh não. Trị cả gốc lẫn ngọn, đạt hiệu quả khá tốt. (Trần Lệ Quyên)
Thọ Khang Đường chuyên sỉ và lẻ thuốc bắc chính phẩm, thuốc bắc loại một tại Sài Gòn.
Tiệm thuốc bắc Phường Bình Trưng số 94 Vũ Tông Phan, Phường Bình Trưng, TP Hồ Chí Minh
