các phương pháp phân loại thuốc bắc
Chủng loại thuốc Bắc phong phú, nguồn gốc phức tạp, để tiện cho việc tra cứu, nghiên cứu và sử dụng thuốc Bắc, các nhà y dược học xưa và nay đã áp dụng nhiều phương pháp phân loại. Nay xin giới thiệu tóm tắt như sau.
I/ Phương pháp phân loại thuốc Bắc cổ đại
(Một) Phương pháp phân loại theo thuộc tính tự nhiên
Phương pháp phân loại theo thuộc tính tự nhiên là phương pháp phân loại dựa trên nguồn gốc và tính chất của thuốc. Ngành bản thảo học cổ đại thường áp dụng phương pháp này. Từ sớm trong “Chu Lễ” đã có ghi chép về ngũ dược (cỏ, gỗ, côn trùng, đá, ngũ cốc), cung cấp một mô hình cho việc phân loại bản thảo học đời sau. “Bản Thảo Kinh Tập Chú” của Đào Hoằng Cảnh thời Lương là tác phẩm đầu tiên áp dụng phương pháp phân loại theo thuộc tính tự nhiên, chia 730 loại thuốc thành 7 loại: ngọc thạch, cỏ cây, côn trùng thú vật, quả, rau, gạo thóc, loại có tên nhưng chưa dùng; trong mỗi loại lại chia thành thượng phẩm, trung phẩm, hạ phẩm, đây là một bước tiến lớn trong phương pháp phân loại thuốc Bắc. Các sách như “Tân Tu Bản Thảo” đời Đường, “Chứng Loại Bản Thảo” đời Tống, v.v., có phương pháp phân loại thuốc Bắc tương tự. Sau khi “Bản Thảo Cương Mục” của Lý Thời Trân đời Minh ra đời, phương pháp phân loại theo thuộc tính tự nhiên đã có bước phát triển đột phá. Trong sách, dựa trên nguyên tắc “không phân tam phẩm, chỉ theo từng bộ; vật theo loài, mục theo cương”, đã chia 1892 loại thuốc thành 16 bộ (cương): thủy, hỏa, thổ, kim thạch, thảo, cốc, thái, quả, giới (vỏ sò), mộc, phục khí (đồ dùng), trùng, lân (vảy), cầm (chim), thú, nhân; và 60 loại (mục). Ví dụ, bộ Thảo (cương) lại chia thành 11 mục như sơn thảo (cỏ núi), phương thảo (cỏ thơm), thấp thảo (cỏ đất ẩm), độc thảo (cỏ độc), mạn thảo (cỏ leo), thủy thảo (cỏ nước), thạch thảo (cỏ đá), v.v. Việc phân tích họ, chia loại, lập cương chia mục, phân loại chi tiết, khoa học, thể hiện tư tưởng tiến hóa, là hệ thống phân loại hoàn chỉnh nhất thời đó, nhiều điểm trùng khớp với phân loại thực vật học, động vật học, khoáng vật học hiện đại, có ảnh hưởng lớn đến phân loại bản thảo học đời sau và vẫn được lưu truyền đến ngày nay.
(Hai) Phương pháp phân loại theo công năng
Phương pháp phân loại theo công năng là phương pháp phân loại thuốc Bắc được áp dụng đầu tiên trong chuyên khảo dược học đầu tiên còn tồn tại của Trung Quốc, “Thần Nông Bản Thảo Kinh”. Sách chia 365 vị thuốc thành thượng phẩm, trung phẩm, hạ phẩm: thượng phẩm bổ hư dưỡng mệnh, trung phẩm bổ hư trị bệnh, hạ phẩm chuyên về trừ bệnh, đã mở đường cho việc phân loại thuốc Bắc theo công năng. “Bản Thảo Thập Di” của Trần Tàng Khí đời Đường đã đề xuất phương pháp phân loại thập tễ (mười loại) nổi tiếng dựa trên công dụng của thuốc, bao gồm: tuyên, thông, bổ, tả, táo, thấp, hoạt, sáp, khinh, trọng, giúp phương pháp phân loại này phát triển mạnh mẽ và có ảnh hưởng lớn đến việc phân loại phương tễ. Qua sự bổ sung liên tục của các nhà y học, đến “Bản Thảo Cầu Chân” của Hoàng Cung Tú đời Thanh, phương pháp phân loại theo công năng đã tương đối hoàn thiện. Sách chia 520 vị thuốc thành 7 loại: bổ tễ, thu tễ (thu liễm), tán tễ, tả tễ, huyết tễ, tạp tễ, thực vật. Mỗi loại lại được chia nhỏ hơn, ví dụ loại bổ lại chia thành các tiểu loại như bình bổ, ôn bổ, bổ hỏa, tư thủy, v.v., hệ thống rõ ràng, sắp xếp hợp lý, tiện dụng, hoàn thiện hơn nữa phương pháp phân loại theo công năng.
(Ba) Phương pháp phân loại theo tạng phủ kinh lạc
Phương pháp phân loại theo tạng phủ kinh lạc là phương pháp phân loại chủ yếu dựa vào việc thuốc quy thuộc về tạng phủ, kinh lạc nào, mục đích là để thuận tiện cho việc dùng thuốc lâm sàng, đạt được hiệu quả chính xác (có đích để bắn). Ví dụ, “Tạng Phủ Hư Thực Tiêu Bản Dụng Dược Thức” phân loại thuốc theo mười hai tạng phủ: Can, Tâm, Tỳ, Phế, Thận, Mệnh môn, Tam tiêu, Đởm, Vị, Đại trường, Tiểu trường, Bàng quang. “Bản Thảo Hại Lợi” liệt kê các vị thuốc thường dùng, chia thành các đội thuốc theo tạng phủ: đội thuốc bộ Tâm, đội thuốc bộ Can, đội thuốc bộ Tỳ, đội thuốc bộ Phế, đội thuốc bộ Thận, đội thuốc bộ Vị, đội thuốc bộ Bàng quang, đội thuốc bộ Đởm, đội thuốc bộ Đại trường, đội thuốc bộ Tiểu trường, đội thuốc bộ Tam tiêu; mỗi đội lại sắp xếp theo thứ tự bổ, tả, lương, ôn; trước nêu hại, sau kể lợi, để tiện cho việc dùng thuốc lâm sàng, nhằm đạt được mục đích chính xác.
II/ Phương pháp phân loại thuốc Bắc hiện đại
(Một) Phương pháp sắp xếp theo số nét chữ đầu tiên của tên thuốc Bắc
Ví dụ như “Dược điển nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa” (Phiên bản 2010, quyển 1), “Trung Dược Đại Từ Điển”, “Trung Hoa Dược Hải”, v.v., đều áp dụng phương pháp phân loại này. Ưu điểm của nó là đưa thuốc Bắc vào bảng tra cứu theo số nét, tiện cho việc tìm kiếm.
(Hai) Phương pháp phân loại theo công hiệu (công năng)
Ưu điểm của phương pháp phân loại theo công hiệu là tiện cho việc nắm bắt các điểm chung và riêng của cùng một loại thuốc về dược tính, công hiệu, bệnh chứng chủ trị, cấm kỵ, v.v., hướng dẫn tốt hơn cho ứng dụng lâm sàng, đây là phương pháp phân loại được áp dụng phổ biến trong Trung dược học hiện đại. Thông thường được chia thành: thuốc giải biểu, thuốc thanh nhiệt, thuốc tả hạ, thuốc khu phong thấp, thuốc hóa thấp, thuốc lợi thủy thẩm thấp, thuốc ôn lý (làm ấm bên trong), thuốc lý khí (điều hòa khí), thuốc tiêu thực, thuốc khu trùng (tẩy giun), thuốc chỉ huyết (cầm máu), thuốc hoạt huyết khứ ứ, thuốc hóa đàm chỉ khái bình suyễn (tiêu đờm, giảm ho, dịu hen), thuốc an thần, thuốc bình can tức phong (hạ can, dập tắt gió), thuốc khai khiếu (mở các lỗ khiếu), thuốc bổ ích, thuốc thu sáp (làm se, săn), thuốc dũng thổ (gây nôn), thuốc giải độc sát trùng táo thấp chỉ dương (giải độc, diệt côn trùng, làm khô ẩm, giảm ngứa), thuốc bạt độc hóa hủ sinh cơ (hút độc, tiêu mủ, sinh da non).
(Ba) Phương pháp phân loại theo thành phần hóa học
Phương pháp phân loại theo thành phần hóa học là phân loại dựa trên cấu trúc và tính chất của các thành phần hóa học chính hoặc thành phần có hoạt tính chứa trong dược liệu. Ví dụ, “Thành Phần Hóa Học Của Cây Cỏ Thuốc Trung Quốc” chia thành các loại: protein và axit amin, lipid, đường và các dẫn xuất, axit hữu cơ, phenol và tanin, quinone, lactone, coumarin và isocoumarin, dẫn xuất chromone, lignan, glycoside tim, saponin, glycoside steroid C21, terpenoid, thành phần dễ bay hơi, chất đắng, alkaloid, v.v. Phương pháp phân loại này thuận tiện cho việc nghiên cứu mối quan hệ giữa thành phần hóa học và hiệu quả dược lý của dược liệu, có lợi cho nghiên cứu về giám định lý hóa và khai thác, sử dụng tài nguyên dược liệu.
(Bốn) Phương pháp phân loại theo bộ phận dùng làm thuốc
Phương pháp phân loại theo bộ phận dùng làm thuốc là phân loại dựa trên bộ phận của dược liệu được sử dụng làm thuốc, chia thành các loại: rễ và thân rễ, thân gỗ, vỏ cây, lá, hoa, quả và hạt, toàn cây, nhựa cây, nấm và tảo, động vật, khoáng vật, loại khác, v.v. Phương pháp phân loại này thuận tiện cho việc nắm bắt đặc điểm hình thái của dược liệu, có lợi cho việc so sánh các loại thuốc cùng loại, thuận tiện cho việc quản lý kinh doanh dược liệu.
(Năm) Phương pháp phân loại tự nhiên
Dựa vào vị trí của thực vật hoặc động vật gốc của sinh dược trong tự nhiên, áp dụng phương pháp phân loại của hệ thống phân loại học theo ngành, lớp, bộ, họ, chi, loài, gọi là phương pháp phân loại tự nhiên. Phương pháp này thuận tiện cho việc nghiên cứu nguồn gốc giống loài, trình tự tiến hóa và mối quan hệ họ hàng của dược liệu, có lợi cho việc giám định phân loại và nghiên cứu tài nguyên dược liệu, giúp ích cho việc nghiên cứu và tìm kiếm các loại thuốc mới có thành phần hóa học tương tự trong cùng họ, chi.
Nếu bạn quan tâm đến các lớp học đông y và Đông Dược học ứng dụng. Bạn có thể đăng ký học với Thọ Khang Đường ở kênh YouTube của chúng tôi tại.
https://www.youtube.com/@thokhangduong/membership
Phí hội viên là 250 ngàn mỗi tháng. Hội viên được học những giáo trình từ căn bản đến nâng cao như Trung Y lý luận cơ sở, Trung Y chẩn đoán học, Lâm sàng Trung Dược Học, Trung Y Nội Khoa Học, Phương Tễ Học và rất nhiều môn từ cơ sở đến nâng cao.
Cần tư vấn hãy liên hệ với Thọ Khang Đường.
Thọ Khang Đường chuyên sỉ và lẻ thuốc bắc chính phẩm, thuốc bắc loại một tại Sài Gòn.
Tiệm thuốc bắc Quận 2 số 94 Vũ Tông Phan, Phường An Phú, Quận 2
