金匱 (Jīn Kuì) và Yếu Lược (Yào Lüè)
Hai từ “金匱” (Kim Quỹ) và “石室” (Thạch Thất), dựa trên ghi chép trong “Hán Thư – Cao Đế Kỷ” về việc “cùng với công thần khắc phù làm văn, viết trên thẻ sắt, cất trong rương vàng và phòng đá, giữ tại tông miếu”, ám chỉ các vật chứa và nơi cất giữ thánh chỉ và biên niên sử của các vị vua cổ đại.
Để thể hiện sự quý giá và quan trọng của một loại văn bản nào đó, người xưa thường dùng tên “Kim Quỹ” hoặc “Thạch Thất” để đặt tên, nhằm thu hút sự chú ý. Ví dụ, trong “Tố Vấn” có một chương mang tên “Kim Quỹ Chân Ngôn Luận”, và tác phẩm của Trần Sĩ Đạc đời Thanh có tên là “Thạch Thất Bí Lục”. Cuốn sách này được đặt tên là “Kim Quỹ” cũng với ý nghĩa nhấn mạnh sự quan trọng và quý giá của nó.
Hai từ “要略” (Yếu Lược) theo giải thích của Cao Dụ về “Hoài Nam Yếu Lược Huấn” có nghĩa là: “20 thiên của ‘Hồng Liệt’, tóm tắt những điểm cốt yếu, làm rõ những điều cần chỉ ra, trình bày những điều vi diệu, và bàn luận về đại thể”. Từ đó có thể thấy, hai từ “Yếu Lược” mang ý nghĩa ngắn gọn và súc tích.
Ngoài ra, Trần Niệm Tổ cho rằng: “Sách được đặt tên là ‘Yếu Lược’, vì nó nắm giữ những mưu lược cốt yếu”. Ông ví việc chữa bệnh như việc tác chiến của quân đội. Chiến tranh cần có chiến lược và chỉ huy, chữa bệnh cũng cần nắm vững cương lĩnh và chiến lược, mới có thể biện chứng chính xác và điều trị không sai sót.
Sự phát triển của hai cuốn sách
Sự phát triển của cuốn sách này có thể chia thành ba giai đoạn chính: hình thành, thất lạc và chỉnh lý, biên soạn.
Vào khoảng đầu thế kỷ 3 sau Công nguyên, danh y nổi tiếng thời Đông Hán là Trương Trọng Cảnh đã hoàn thành tác phẩm “Thương Hàn Tạp Bệnh Luận”. Cuốn sách này bao gồm hai phần là “Thương Hàn” và “Tạp Bệnh”, tổng cộng 16 quyển, trong đó 10 quyển bàn về “Thương Hàn” và 6 quyển bàn về “Tạp Bệnh”. “Kim Quỹ” chính là phần “Tạp Bệnh”, đây là hình thức ban đầu khi sách được hình thành.
Sau khi “Thương Hàn Tạp Bệnh Luận” được viết xong, sách đã bị thất lạc do chiến loạn thời bấy giờ. Mặc dù sau đó được Vương Thúc Hòa đời Tây Tấn sưu tầm và chỉnh lý, nhưng hậu thế chỉ thấy được 10 quyển “Thương Hàn Luận” mà không thấy phần “Tạp Bệnh”. Các tư liệu của phần này chỉ có thể được tìm thấy qua các trích dẫn trong các sách y học khác như “Mạch Kinh”, “Chư Bệnh Nguyên Hậu Luận”, “Thiên Kim Phương”, “Ngoại Đài Bí Yếu”, v.v… Đây là tình hình thất lạc của cuốn sách.
Vào đời Bắc Tống Nhân Tông, học sĩ Hàn lâm Vương Sừ đã tìm thấy cuốn “Kim Quỹ Ngọc Hạp Yếu Lược Phương” trong số các sách cũ còn sót lại trong Hàn lâm viện. Đây là bản tóm tắt của “Thương Hàn Tạp Bệnh Luận”, gồm 3 quyển:
* Thượng quyển bàn về bệnh thương hàn.
* Trung quyển bàn về các loại bệnh tạp.
* Hạ quyển ghi chép các phương thuốc và lý luận, phương thuốc phụ khoa.
Sau khi được tìm thấy, cuốn sách này “được sao chép và truyền bá rộng rãi trong giới sĩ phu”, được ứng dụng trong lâm sàng. Như lời Lâm Nghị đã nói: “Từng dùng các phương thuốc này để đối chứng bệnh, áp dụng cho người thì hiệu quả như thần”.
Tuy nhiên, vì đây là bản tóm tắt nên có nhược điểm là “có chứng mà không có phương, hoặc có phương mà không có chứng”, dẫn đến “việc cứu chữa bệnh tật có chỗ chưa đầy đủ”.
Khi đó, triều đình Bắc Tống đã triệu tập Lâm Nghị, Tôn Kỳ và những người khác để tiến hành chỉnh lý và hiệu đính bản tóm tắt này. Vì “Thương Hàn Luận” đã có bản đơn hành tương đối hoàn chỉnh do Vương Thúc Hòa biên soạn, nên Lâm Nghị và những người khác đã lược bỏ thượng quyển và chỉ giữ lại trung, hạ quyển bàn về việc điều trị bệnh tạp và bệnh phụ nữ.
Để “thuận tiện cho việc tra cứu khi cần gấp”, phần phương thuốc ở hạ quyển đã được tách ra và sắp xếp vào dưới các loại bệnh chứng tương ứng, tạo thành một cuốn sách gồm 3 quyển là thượng, trung, hạ. Ngoài ra, họ còn sưu tầm các phương thuốc trị bệnh tạp của Trọng Cảnh được trích dẫn trong các sách phương thuốc khác, và một số phương thuốc hiệu quả của các danh y đời sau, phân loại và đính kèm vào cuối mỗi thiên để “mở rộng thêm”.
Vì là bản tóm tắt, nên cuốn sách này được đặt tên là “Kim Quỹ Yếu Lược Phương Luận”, chính là cuốn “Kim Quỹ Yếu Lược” (hoặc gọi tắt là “Kim Quỹ”) được lưu hành rộng rãi sau này. Đây là quá trình chỉnh lý, biên soạn và hiệu đính sau khi cuốn sách được phát hiện. (Tham khảo “Kim Quỹ Yếu Lược Phương Luận” của Lâm Nghị và những người khác)
